Luận án Chính sách tôn giáo của các chúa Nguyễn ở đàng trong (Thế kỉ XVII - XVIII)

Nội dung tài liệu: Luận án Chính sách tôn giáo của các chúa Nguyễn ở đàng trong (Thế kỉ XVII - XVIII)

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LÊ BÁ VƯƠNG CHÍNH SÁCH TÔN GIÁO CỦA CÁC CHÚA NGUYỄN Ở ĐÀNG TRONG (THẾ KỈ XVII - XVIII) LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ ` Thành phố Hồ Chí Minh – Năm 2020
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LÊ BÁ VƯƠNG CHÍNH SÁCH TÔN GIÁO CỦA CÁC CHÚA NGUYỄN Ở ĐÀNG TRONG (THẾ KỈ XVII - XVIII) Chuyên ngành : Lịch sử Việt Nam Mã số : 6220313 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. TRẦN THUẬN Thành phố Hồ Chí Minh – Năm 2020
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và sử liệu trích dẫn, sử dụng trong luận án là trung thực, được chú thích nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác.
4. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục MỞ ĐẦU .................................................................................................................. 1 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI ...................... 7 1.1. Một số khái niệm và thuật ngữ cơ bản dùng trong luận án ............................... 7 1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài ............................................................ 16 1.3. Nhiệm vụ và những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu ........................................ 32 1.3.1. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................... 32 1.3.2. Những vấn đề luận án tiếp tục làm rõ ...................................................... 33 1.3.3. Những vấn đề mới luận án đặt ra và giải quyết ........................................ 35 Tiểu kết chương 1 ................................................................................................. 38 Chương 2. CƠ SỞ HÌNH THÀNH CHÍNH SÁCH TÔN GIÁO CỦA CÁC CHÚA NGUYỄN Ở ĐÀNG TRONG (THẾ KỈ XVII - XVIII) ..................................................................................... 39 2.1. Bối cảnh Đàng Trong (thế kỉ XVII - XVIII) ................................................... 39 2.1.1. Các chúa Nguyễn dựng nghiệp ở Đàng Trong ......................................... 39 2.1.2. Tổ chức chính quyền Đàng Trong ............................................................ 49 2.1.3. Kinh tế – xã hội Đàng Trong .................................................................... 51 2.1.4. Bức tranh văn hóa, tôn giáo Đàng Trong ................................................. 55 2.2. Nhận thức của các chúa Nguyễn về vai trò của tôn giáo ................................. 67 2.2.1. Trong mục tiêu xây dựng nền chính trị và thiết chế xã hội ...................... 67 2.2.2. Trong mục tiêu thu phục nhân tâm, ổn định xã hội .................................. 73 2.2.3. Trong việc tạo dựng nền văn hóa mới ...................................................... 79 Tiểu kết chương 2 ................................................................................................. 82 Chương 3. CHÍNH SÁCH CỦA CÁC CHÚA NGUYỄN ĐỐI VỚI MỘT SỐ TÔN GIÁO CỤ THỂ Ở ĐÀNG TRONG (THẾ KỈ XVII - XVIII) ................................................................................... 83 3.1. Nội dung và phương thức ban hành chính sách ............................................... 83
5. 3.1.1. Nội dung chính sách ................................................................................. 83 3.1.2. Phương thức ban hành .............................................................................. 85 3.2. Chính sách đối với từng tôn giáo cụ thể .......................................................... 87 3.2.1. Đối với Nho giáo ...................................................................................... 87 3.2.2. Đối với Phật giáo .................................................................................... 100 3.2.3. Đối với Đạo giáo .................................................................................... 116 3.2.4. Đối với Thiên Chúa giáo ........................................................................ 123 3.2.5. Đối với Islam và Ba-la-mon giáo ........................................................... 135 Chương 4 MỘT SỐ NHẬN ĐỊNH VÀ ĐÁNH GIÁ VỀ CHÍNH SÁCH TÔN GIÁO CỦA CÁC CHÚA NGUYỄN Ở ĐÀNG TRONG (THẾ KỈ XVII - XVIII) ................................................................................... 142 4.1. Đặc điểm trong chính sách tôn giáo của chúa Nguyễn .................................. 142 4.1.1. Chú trọng phát triển dòng Nho giáo bình dân ........................................ 142 4.1.2. Chính sách của các chúa Nguyễn thể hiện tinh thần viên dung tôn giáo .................................................................................................. 149 4.1.3.Chú trọng phát triển Tam giáo của người Việt trên lãnh thổ Champa và Chân Lạp ........................................................................................... 159 4.1.4. Linh hoạt và thực dụng trong đối sách với Thiên Chúa giáo ................. 163 4.2. Hệ quả từ chính sách tôn giáo của các chúa Nguyễn .................................... 168 4.2.1. Tác động tích cực ............................................................................... 168 4.2.2. Tác động tiêu cực ............................................................................... 174 KẾT LUẬN .......................................................................................................... 183 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................. 193 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ............................................................................................................ 208
6. DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT STT Ký hiệu Tiếng nước ngoài Tiếng Việt 1 AMEP Archives des Missions Étrangères de Paris Trung tâm lưu trữ của Hội Truyền giáo nước ngoài Paris 2 ARSI Archumum Romanum Societatis Iesu Thư viện – Trung tâm lưu trữ của dòng Tên 3 BEFEO Bulletin de l'École française d'Extrême - Bản tin của Trường Orient Viễn Đông của Pháp 4 B.A.V.H Bulletin des Amis du Vieux Hué Tập san Hội Những người bạn Cố đô Huế 5 Cb Chủ biên 6 HN Hà Nội 7 HCM Hồ Chí Minh 8 KHXH Khoa học xã hội và &NV nhân văn 9 MEP La Société des Missions Étrangères de Paris Hội Truyền giáo nước ngoài Paris 10 Nxb Nhà xuất bản 11 Tk Thế kỉ 12 Tp Thành phố 13 TT Thị trấn 14 Tx Thị xã
7. 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài 1.1. Về lý luận Tôn giáo là một bộ phận của thượng tầng kiến trúc có tác động đến hầu như mọi lĩnh vực đời sống xã hội, chi phối trực tiếp tình cảm, tư tưởng con người. Tôn giáo được coi như một thực thể khách quan gắn liền với đời sống văn hóa – xã hội, thể chế chính trị trong từng giai đoạn của lịch sử dân tộc Việt Nam. Là một thành tố tạo dựng ra nền văn hóa dân tộc, tôn giáo từ xưa đến nay luôn gắn liền và thể hiện đậm nét trong đời sống tâm linh, phong tục, tập quán của nhiều người. Tìm hiểu hoặc theo một tôn giáo, tín ngưỡng nào đó đã và đang là nhu cầu của một bộ phận không nhỏ người Việt Nam hiện nay. Việt Nam thế kỉ XVI - XVIII là giai đoạn lịch sử đầy biến động. Nhà Hậu Lê bước vào giai đoạn suy vong, hậu quả kéo theo là những cuộc chiến tranh giành quyền lực giữa các tập đoàn phong kiến dẫn đến cục diện Nam – Bắc triều, tiếp đó là Trịnh – Nguyễn phân tranh (chưa kể các cuộc khởi nghĩa nông dân nổ ra liên miên). Cuộc khủng hoảng, suy thoái diễn ra trên tất cả các mặt chính trị, kinh tế và văn hóa – xã hội đúng vào lúc Đại Việt đối diện với làn sóng văn minh từ phương Tây tràn sang. Những cơ sở tồn tại cho chế độ quân chủ đứng trước nguy cơ sụp đổ. Tìm kiếm hướng phát triển mới cho dân tộc trở thành một đòi hỏi bức thiết. Một trong những hướng đi đó là phát triển lãnh thổ về phương nam. Thực tế trong thời kỳ này đã có những cuộc thiên di của người Việt tới khai phá vùng đất mới, mở rộng lãnh thổ quốc gia về phía nam. Đồng thời với quá trình này, lịch sử dân tộc cũng chứng kiến những tôn giáo mới du nhập vào Việt Nam trong khi một số tôn giáo truyền thống có sự biến đổi mạnh mẽ. Tất cả các tôn giáo ấy đều tác động tới tình hình chính trị và văn hóa – xã hội Đàng Trong. Việc tiếp nhận tôn giáo mới hoặc duy trì các tôn giáo truyền thống ở vùng đất phương Nam một phần phụ thuộc vào những chính sách của chính quyền các chúa Nguyễn. Vì vậy, nghiên cứu về các tôn giáo ở Đàng Trong thế kỉ XVII - XVIII là một việc làm có ý nghĩa trong việc dựng lại bức tranh lịch sử trong tiến trình dựng nước và giữ nước hàng ngàn năm, đồng thời có thể cung cấp những kiến thức đầy đủ hơn cho những ai đang và sẽ
8. 2 quan tâm tìm hiểu về các tôn giáo ở Việt Nam nói riêng, lịch sử dân tộc nói chung. Bên cạnh đó, thế kỷ XVII - XVIII là một giai đoạn lịch sử mà cho đến nay vẫn còn những nhận định chưa thống nhất, chưa đầy đủ. Trong đánh giá và nhận định về các chúa Nguyễn vẫn còn một số vấn đề cần tiếp tục giải quyết. Nghiên cứu các chính sách tôn giáo của chính quyền Đàng Trong sẽ góp thêm các luận cứ, phương diện giúp cho việc nhận thức một cách khách quan và toàn diện hơn về thời kỳ lịch sử này. Kết quả nghiên cứu của luận án là cơ sở khoa học đáng tin cậy để kiến giải, ghi nhận những cống hiến tích cực của các chúa Nguyễn đối với lịch sử dân tộc. 1.2. Về thực tiễn Trong hai thế kỉ XVII - XVIII, các cuộc chiến tranh và khởi nghĩa nông dân diễn ra liên tục làm cho đời sống chính trị Đại Việt biến động phức tạp, chi phối các mặt khác của đời sống xã hội. Điều này làm cho nhân tố chính trị nổi lên và thu hút sự chú ý nhiều hơn của các nhà nghiên cứu. Những thông tin về văn hóa, tôn giáo, tư tưởng bị rút gọn hoặc mất mát, để lại những “khoảng trống” trong việc khôi phục bức tranh quá khứ của lịch sử dân tộc. Đề tài này tập trung tìm hiểu chính sách của các chúa Nguyễn đối với tôn giáo ở Đàng Trong. Tiếp cận theo hướng nghiên cứu này là việc làm cần thiết giúp chúng ta có thêm một cơ sở khoa học để nhận thức toàn diện hơn về lịch sử dân tộc nói chung và sự nghiệp của dòng họ Nguyễn nói riêng ở thế kỉ XVII - XVIII. Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ thêm được một mảnh ghép góp phần lấp đầy khoảng trống của lịch sử Việt Nam giai đoạn nhiều biến động này. Trong sự nghiệp đổi mới hiện nay, công tác nghiên cứu về tôn giáo và văn hóa – tư tưởng được coi là một trong những nội dung quan trọng của khoa học lịch sử. Với nhiệm vụ và mục tiêu tìm hiểu về quá khứ để trả lời hiện tại, dự báo cho tương lai, nghiên cứu các vấn đề cơ bản về chính sách tôn giáo Đàng Trong, từ đó đề xuất một số giải pháp là việc làm cần thiết. Trên cơ sở đó góp phần vào hoạt động bảo vệ và phát huy sức mạnh của khối đại đoàn kết tôn giáo, đoàn kết dân tộc, góp phần bảo đảm ổn định xã hội, an ninh chính trị quốc gia. Nghiên cứu về chính sách tôn giáo thế kỉ XVII - XVIII thông qua những chính sách cụ thể được chính quyền các chúa Nguyễn đã thực thi ở Đàng Trong sẽ có ý nghĩa thực tiễn giúp nhìn nhận về sự
9. 3 biến đổi của các tôn giáo nói riêng, văn hóa Việt Nam nói chung trong lịch sử trên cả phương diện tích cực và tiêu cực của nó. Nghiên cứu, đánh giá về cách thức điều hành chính sự của các nhà quản lý trong lịch sử, hậu thế sẽ có thêm nhận thức khoa học về các yếu tố truyền thống và hiện đại trong từng thời điểm lịch sử cụ thể, qua đó có thể vận dụng vào thực tiễn của đất nước. Bài học lịch sử rút ra từ kết quả nghiên cứu của luận án sẽ là những luận chứng khoa học đủ tính thuyết phục, giúp các nhà quản lý thông qua những tham chiếu từ quá khứ để hoạch định các chính sách phù hợp với tình hình tôn giáo Việt Nam hiện nay. Với những lý do trên, tôi đã chọn đề tài “Chính sách tôn giáo của các chúa Nguyễn ở Đàng Trong (thế kỉ XVII - XVIII)” làm luận án nghiên cứu. 2. Mục đích nghiên cứu Tác giả luận án nghiên cứu chính sách của các chúa Nguyễn ở Đàng Trong (thế kỉ XVII - XVIII) nhằm hiểu biết đầy đủ và sâu sắc về chính sách cai trị của các chúa Nguyễn ở Đàng Trong, góp phần vào việc nhận thức đúng đắn về một thời kỳ đầy biến động trong lịch sử dân tộc – thời khai phá và tạo dựng vùng đất mới Đàng Trong. Trên cơ sở đó, có những nhận định, đánh giá một cách thỏa đáng đối với các chúa Nguyễn đồng thời rút ra một số bài học lịch sử làm cơ sở khoa học cho việc tham khảo, hoạch định chính sách tôn giáo và dân tộc hiện nay. 3. Đối tượng nghiên cứu Đối đượng nghiên cứu của luận án là những chính sách tôn giáo của các chúa Nguyễn ở Đàng Trong giai đoạn thế kỉ XVII - XVIII. Chính sách tôn giáo của chính quyền Đàng Trong bao gồm những quan điểm, chủ trương, đường lối tôn giáo của các chúa Nguyễn. Đây đồng thời là thái độ ứng xử của những người đứng đầu phủ chúa đối với tôn giáo, thể hiện qua các chiếu, lệnh, sắc, do các chúa Nguyễn đã ban hành và thực thi. Theo hướng tiếp cận này, chúng tôi tập trung nghiên cứu về các chính sách của những người đứng đầu chính quyền Đàng Trong đối với Phật giáo, Đạo giáo, Nho giáo, Thiên Chúa giáo, Islam và Ba-la-mon giáo.
10. 4 4. Phạm vi nghiên cứu 4.1. Phạm vi thời gian Thuật ngữ Đàng Trong và Đàng Ngoài (hai bên lấy sông Gianh làm mốc giới nên một số tài liệu còn gọi là Nam Hà và Bắc Hà) được dùng để chỉ hai chính quyền tồn tại bởi cục diện chính trị Đại Việt giai đoạn từ sau khi cuộc chiến giữa hai tập đoàn phong kiến Trịnh – Nguyễn (1627 - 1672) không phân thắng bại đưa đến hệ quả là từ năm 1672 đất nước bị chia làm hai phần lãnh thổ gồm Đàng Trong và Đàng Ngoài, trong đó các chúa Nguyễn thống trị vùng Đàng Trong. Chính quyền của các chúa Nguyễn tồn tại đến hết thế kỉ XVIII. Truy nhiên, để làm rõ những luận điểm mà luận án đặt ra, tác giả xác định phạm vi thời gian nghiên cứu của đề tài từ giữa thế kỉ XVI đến hết thế kỉ XVIII. 4.2. Phạm vi không gian Tác giả giới hạn phạm vi không gian nghiên cứu của luận án là Đàng Trong thuộc không gian địa lý do các chúa Nguyễn đã quản lý và xác lập chủ quyền từ sông Gianh của tỉnh Quảng Bình trở vào hết vùng đất Nam Bộ ngày nay. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận và phương pháp luận Tác giả đứng trên lập trường, quan điểm, cơ sở thế giới quan, phương pháp luận của chủ nghĩa Mác – Lênin để nghiên cứu. Cụ thể, tác giả dựa chủ yếu vào lý thuyết về hình thái ý thức xã hội, hình thái kinh tế – xã hội, chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử để làm cơ sở lý luận trong việc tiếp cận, nhận diện các vấn đề nghiên cứu. Bên cạnh đó, quan điểm, chủ trương của Đảng Cộng sản Việt Nam về lịch sử và tôn giáo cũng trang bị cơ sở lý luận cho tác giả giải quyết các vấn đề khoa học đặt ra trong luận án. Hệ thống lý luận này sẽ giúp người nghiên cứu có phương pháp luận khoa học, khách quan, có quan điểm đúng đắn, toàn diện trong việc nhìn nhận, đánh giá các sự kiện, hiện tượng lịch sử trong mối quan hệ biện chứng của nó mà cụ thể ở luận án này là những chính sách tôn giáo của các chúa Nguyễn cũng như tác động và ảnh hưởng qua lại giữa những chính sách đó đối với Đàng Trong nói riêng, tiến trình lịch sử dân tộc nói chung.