Luận án Ảnh hưởng của tư tưởng Nho giáo đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay

Nội dung tài liệu: Luận án Ảnh hưởng của tư tưởng Nho giáo đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay

1. HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH BÙI QUỐC HƯNG ẢNH HƯỞNG CỦA TƯ TƯỞNG TRỊ QUỐC NHO GIÁO ĐỐI VỚI VIỆC XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG VÀ CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ HÀ NỘI - 2019
2. HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH BÙI QUỐC HƯNG ẢNH HƯỞNG CỦA TƯ TƯỞNG TRỊ QUỐC NHO GIÁO ĐỐI VỚI VIỆC XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG VÀ CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ Mã số: 62 22 03 02 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS, TS Nguyễn Minh Hoàn 2. TS Phan Mạnh Toàn HÀ NỘI - 2019
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn đầy đủ theo quy định. Tác giả Bùi Quốc Hưng
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 6 1.1. Những công trình nghiên cứu liên quan đến tư tưởng trị quốc Nho giáo 6 1.2. Những công trình nghiên cứu liên quan đến vấn đề ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam 13 1.3. Những công trình nghiên cứu liên quan đến phương hướng, giải pháp phát huy ảnh hưởng tích cực và hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay 21 1.4. Khái quát kết quả các công trình đã tổng quan và những vấn đề luận án cần tiếp tục nghiên cứu 24 CHƯƠNG 2: TƯ TƯỞNG TRỊ QUỐC NHO GIÁO 28 2.1. Cơ sở hình thành tư tưởng trị quốc Nho giáo 28 2.2. Tư tưởng trị quốc của Nho giáo Trung Quốc 34 2.3. Tư tưởng trị quốc của Nho giáo Việt Nam 57 CHƯƠNG 3: ẢNH HƯỞNG CỦA TƯ TƯỞNG TRỊ QUỐC NHO GIÁO ĐỐI VỚI VIỆC XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN NAY - THỰC TRẠNG VÀ NGUYÊN NHÂN 78 3.1. Vấn đề xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay 78 3.2. Thực trạng ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay 82 3.3. Nguyên nhân ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc Nho giao đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay 116 CHƯƠNG 4: PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT HUY ẢNH HƯỞNG TÍCH CỰC, HẠN CHẾ ẢNH HƯỞNG TIÊU CỰC CỦA TƯ TƯỞNG TRỊ QUỐC NHO GIÁO ĐỐI VỚI VIỆC XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 124 4.1. Phương hướng cơ bản 124 4.2. Một số giải pháp chủ yếu 132 KẾT LUẬN 149 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 152
5. 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Nho giáo là học thuyết chính trị - xã hội lớn của Trung Quốc, ra đời từ rất sớm trong điều kiện nhà Chu đang bị suy yếu về địa vị kinh tế và vai trò chính trị. Với chủ trương xây dựng đất nước thái bình thịnh trị theo khuôn mẫu của vua Nghiêu, vua Thuấn, tư tưởng trị quốc là một trong những nội dung chủ chốt của học thuyết chính trị - xã hội Nho giáo. Nho giáo được truyền vào nước ta từ những năm đầu công nguyên trong quá trình đô hộ của chính quyền phương Bắc. Khi mới truyền vào Việt Nam, mặc dù lúc đầu sự thâm nhập và ảnh hưởng của nó có phần khó khăn hơn so với các học thuyết khác như Phật giáo và Đạo giáo. Nhưng, trong quá trình phát triển của lịch sử, nó đã từng bước chiếm ưu thế và có ảnh hưởng sâu sắc đến nhiều mặt, nhiều lĩnh vực chủ yếu của đời sống xã hội và con người Việt Nam, góp phần vào việc hình thành các giá trị truyền thống của dân tộc. Từ thời Lê, “Nho giáo đã thành quốc giáo” [24, tr.21] và là hệ tư tưởng chính thống chi phối toàn bộ đời sống tinh thần, tư tưởng ở nước ta. Lúc ấy, nó đã trở thành công cụ phục vụ đắc lực để trị nước, tổ chức nhà nước và quản lý xã hội của các triều đại phong kiến Việt Nam. Nho giáo bàn nhiều về vấn đề trị quốc. Tư tưởng trị quốc được ghi lại rõ ràng, khá nhiều trong các kinh điển Nho giáo. Các di sản tư tưởng ấy không những không xa lạ, mà còn gần gũi với văn hóa và con người Việt Nam trong lịch sử. Nó không chỉ ảnh hưởng đến xã hội và con người Việt Nam trong quá khứ mà cả trong giai đoạn hiện nay, dù Nho giáo không còn giữ địa vị của hệ tư tưởng thống trị. Trong nội dung tư tưởng trị quốc của Nho giáo, bên cạnh những giá trị và những yếu tố có tính hợp lý nhất định thì những hạn chế có tính lịch sử của nó là điều không tránh khỏi. Vì thế, ảnh hưởng của nó đến đời sống xã hội nói chung, đến quá trình xây dựng, hoàn
6. 2 thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay nói riêng là sự ảnh hưởng mang tính hai mặt mà chúng ta phải tính đến. Ngày nay, Đảng và Nhà nước ta chủ trương xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Tại Hội nghị đại biểu toàn quốc giữa nhiệm kỳ khóa VII, Đảng đã chính thức nêu vấn đề “Tiếp tục xây dựng và từng bước hoàn thiện Nhà nước pháp quyền Việt Nam” [14, tr.56] và khẳng định, đó là “Nhà nước của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân” [14, tr.56]. Quan điểm đó ngày càng được thể hiện rõ trong các kỳ Đại hội tiếp theo. Nhất quán tinh thần ấy, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII xác định: “Tiếp tục hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, xây dựng bộ máy nhà nước tinh gọn, trong sạch, vững mạnh; hoàn thiện hệ thống pháp luật” [19, tr.79]. Trước thực tế diễn biến phức tạp hiện nay, như sự suy thoái về tư tưởng, chính trị, đạo đức, lối sống của một bộ phận không nhỏ cán bộ công chức nhà nước; tình trạng tham nhũng, lãng phí, quan liêu ở không ít cơ quan công quyền đang là vấn đề nhức nhối thì việc hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, hướng đến một “nhà nước liêm chính”, một “chính phủ kiến tạo” theo yêu cầu của đất nước và xu thế thời đại là một đòi hỏi bức thiết. Để xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân, vì mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng văn minh”, đòi hỏi phải xem xét ảnh hưởng của những tư tưởng, lý thuyết chính trị xã hội trong lịch sử, bởi chúng có ảnh hưởng cả tích cực lẫn tiêu cực đến quá trình ấy. Trong số đó, tư tưởng trị quốc Nho giáo có ảnh hưởng sâu đậm đến con người Việt Nam và đến xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay. Bên cạnh những điều có ý nghĩa tiến bộ như quan niệm về xây dựng xã hội ổn định, có trật tự, mọi người sống có đạo đức, có tinh thần trách nhiệm với gia đình, cộng đồng; tư tưởng lấy dân làm gốc, chủ trương bảo đảm cho người dân có đời sống vật chất, tinh thần tương đối
7. 3 đầy đủ; đào tạo cán bộ công chức nhà nước có phẩm chất, năng lực gắn với nhu cầu của đất nước trong những giai đoạn lịch sử cụ thể..., nó cũng có những ảnh hưởng tiêu cực như tư tưởng địa vị ngôi thứ, đầu óc gia trưởng thiếu dân chủ, bệnh gia đình trị, cục bộ địa phương; tâm lý thiếu tôn trọng pháp luật trong một bộ phận nhân dân... Ảnh hưởng mang tính hai mặt của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay là do nhiều nguyên nhân khác nhau. Chừng nào những nguyên nhân ấy còn thì tư tưởng trị quốc Nho giáo sẽ còn ảnh hưởng ở những mức độ nhất định. Do đó, việc nghiên cứu ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay, từ đó tìm ra nguyên nhân, có phương hướng và giải pháp phù hợp để phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của nó là vấn đề mang ý nghĩa thực tiễn rõ rệt. Xuất phát từ những cơ sở lý luận và thực tiễn trên, nghiên cứu sinh chọn vấn đề: “Ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay” làm đề tài luận án tiến sĩ, chuyên ngành triết học của mình. 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu Mục tiêu nghiên cứu của luận án: Làm rõ nội dung chủ yếu của tư tưởng trị quốc Nho giáo; phân tích thực trạng ảnh hưởng và nguyên nhân, đề xuất phương hướng và những giải pháp chủ yếu nhằm phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của nó đối với việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay. Để đạt được mục tiêu trên, luận án tập trung giải quyết các nhiệm vụ chủ yếu sau:
8. 4 - Làm rõ cơ sở hình thành, những nội dung cơ bản trong tư tưởng trị quốc Nho giáo và sự biến đổi của nó ở Việt Nam. - Phân tích thực trạng ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay và nguyên nhân của thực trạng đó. - Đề xuất phương hướng và một số giải pháp chủ yếu nhằm phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay. Phạm vi nghiên cứu: Nho giáo và Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay là những vấn đề có nội dung rất rộng, vì thế, luận án chỉ nghiên cứu về tư tưởng trị quốc của Nho giáo trong mối tương quan, ảnh hưởng của nó đến việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay. Bàn về tư tưởng trị quốc Nho giáo, luận án chủ yếu phân tích những nội dung của nó được thể hiện trong Nho giáo sơ kỳ. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu Cơ sở lý luận của luận án là những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin; tư tưởng Hồ Chí Minh và các văn kiện của Đảng Cộng sản Việt Nam về nhà nước pháp quyền và xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Phương pháp nghiên cứu: luận án sử dụng phương pháp luận của CNDV biện chứng và CNDV lịch sử. Ngoài ra, luận án còn sử dụng một số phương pháp cụ thể như: phân tích - tổng hợp; quy nạp và diễn dịch; lịch sử - lôgíc; thống kê, đối chiếu, so sánh...
9. 5 5. Đóng góp mới của luận án - Khái quát và trình bày một cách có hệ thống những nội dung cơ bản trong tư tưởng trị quốc Nho giáo và du nhập, biến đổi của nó trong tiến trình lịch sử Việt Nam. - Phân tích ảnh hưởng có tính hai mặt của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay trên một số phương diện cơ bản cùng nguyên nhân của thực trạng đó. - Đề xuất phương hướng và những giải pháp chủ yếu nhằm phát huy ảnh hưởng tích cực và hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án - Hệ thống hóa và làm sáng tỏ thêm các nội dung cốt lõi trong tư tưởng trị quốc Nho giáo thông qua các tác phẩm kinh điển của học thuyết ấy, vị thế của nó trong lịch sử tư tưởng Trung Quốc và trong lịch sử tư tưởng Việt Nam. - Góp phần nhận diện rõ hơn thực trạng ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc Nho giáo và sự cần thiết phải phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của nó đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay. - Luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho việc học tập, nghiên cứu, giảng dạy về lịch sử tư tưởng Việt Nam và cho những ai quan tâm đến các vấn đề về Nho giáo, về nhà nước pháp quyền, nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam nói riêng. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục công trình của tác giả, danh mục tài liệu tham khảo, luận án gồm 4 chương, 12 tiết.
10. 6 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1.1. NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN TƯ TƯỞNG TRỊ QUỐC NHO GIÁO Nghiên cứu về Nho giáo có không ít công trình của các nhà khoa học trong và ngoài nước. Trong số đó, có những công trình đã bàn về các khía cạnh liên quan đến tư tưởng trị quốc Nho giáo. Ngay ở Trung Quốc, nơi sản sinh ra học thuyết Nho giáo cũng đã có rất nhiều công trình nghiên cứu khá công phu. Tuy nhiên, trong mỗi giai đoạn lịch sử, do điều kiện, hoàn cảnh cụ thể nên những nhận định, đánh giá về Nho giáo nói chung, tư tưởng trị quốc nói riêng cũng rất khác nhau. Có những lúc người ta quá đề cao, nhưng có những khi người ta lại phủ định sạch trơn những giá trị nhất định của nó. Một số công trình nghiên cứu của các nhà khoa học Trung Quốc cũng đã được dịch ra tiếng Việt, tiêu biểu như: Lịch sử tư tưởng chính trị Trung Quốc của Lã Trấn Vũ được ấn hành lần đầu tiên vào năm 1936 tại Nam Kinh. Đây là công trình nghiên cứu khá công phu, được trình bày qua 10 phần với những nguồn tư liệu khá phong phú. Trong công trình nghiên cứu này, không chỉ đề cập đến những tư tưởng chính trị của Nho giáo, tác giả còn phân tích tư tưởng chính trị của các học thuyết khác, như Đạo gia, Mặc gia, Pháp gia... thông qua những đại biểu tiêu biểu của nó qua các giai đoạn lịch sử, kể từ thời kỳ cổ đại cho đến thời kỳ chiến tranh nha phiến. Mặc dù có những nhận định cần phải suy xét thêm, nhưng nhìn chung đây là công tình có giá trị, cung cấp nguồn tư liệu quan trọng cho việc nghiên cứu Nho giáo nói chung, tư tưởng trị quốc của Nho giáo nói riêng. Tổng quan tư tưởng pháp luật Nho gia của Du Vinh Căn được công bố vào những năm 90 của thế kỷ XX. Tác phẩm này ra đời đã gây một tiếng